روستای هرزند در دهستان هرزندات خاوری از بخش مرکز شهرستان مرند، یکی از جالب ترین و دیدنی ترین قلعه های تاریخی آذربایجان را در خود جای داده است.

در این دهستان دو روستا به نام های هرزند جدید و هرزند عتیق وجود دارد. روستای هرزند جدید در شمال شهر مرند بین شهرهای مرند، زنوز، جلفا و دهستان دیزمار باختری واقع شده و فاصله اش تا مرند 32 کیلومتر است. در مورد وجه تسمیه هرزند جدید و عتیق در کتاب های تاریخی و منابع تحقیقی، چنین اظهار نظر شده است: «کهن هرزند یا هرزند عتیق یا (داش هرزن) قریه ای است که بر کمره آفتابگیر کوهی در محال هرزندات بین علمدار و مرند واقع شده است و راهی سخت و کوهستانی در قدیم داشت که مسافرت به آن جز با اسب و الاغ و با پای پیاده میسر نبود، این قریه رو به ویرانی رفته و اکنون جز خانواری چند در آن باقی نمانده است وغالب ساکنین آن به قرا مجاور و مخصوصا به قریه جدید البنایی بنام (گلن قیه) یا (تخته سنگ فروآینده) مهاجرت نموده اند. اهالی قریه کهن هرزن و گلن قیه بیش تر زراعت پیشه اند و به لهجه مخصوصی سخن می گویند که به قول خود آنان (گوورزانی لو) و بنا به معروف زبان هرزندی نامیده می شود. این لهجه به تلاتی بسیار نزدیک است و فقط اختلاف مختصری میان آن ها موجود می باشد. درباره لفظ هرزن سخنان زیادی گفته اند، پاره ای تصور نموده اند که صحیح آن هرزند، به معنی «سرزمین پر آب» می باشد. چرا که «هرز» به معنی آب فراوانی که بلااستفاده بماند و «اند» یکی از ادوات مکانی می باشد،همان طور که در نام های نهند، اوند، سهند و نظایر آن ها دیده می شود.» این نظر پذیرفتنی نیست چه در متن سند ترک دعوانی که میان فرزندان خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی و کدخدایان هرزن در خصوص دو دانگ از اراضی و مزارع منطقه در سلخ ماه ربیع الثانی سال هفتصد و نود و یک هجری (791 هـ. ق) به رشته تحریر در آمده نام هرزن عتیق به صورت «کین هرز» و «هرزن قدیم» ذکر شده است. جمعی گمان می کنند تلفظ محلی هرزن (به ضم هـ) صحیح و به معنی سرزمین آفتابگیر است. چرا که در لهجه های آذری حرف (خ) غالبا به (ه) مبدل می شود و هر به معنی (خور) یعنی آفتاب می باشد در صورتی که در لهجه هرزنی آفتاب را (روژ) می کویند نه (هر). عده ای دیگری نیز معقدند که هرزن و ارزین هر دو یک کلمه و به یک معنی و اسم، منسوب کلمه (ارس) می باشد. منتهی در نتیجه مرور زمان و کثرت تلفظ به همین صورت در آمده است. اما این حدس و توجیه نیز درست به نظر نمی رسد چرا که در اکثر نقاط آذربایجان با روستاهایی به نام های (هرزن، ارزنق، هرسین، مرسین، هرسی) برخورد می شود که نه در ارسباران واقع شده اند و نه با رود ارس ارتباطی می توانند داشته باشند. زبان مردم منطقه هرزندات در حال حاضر ترکی آذری است، اما به زبان تاتی نیز گفتگو می کنند که باقیمانده و تحول یافته زبان مادی و دارای ریشه آریایی بوده که مورخین و سیاحان و جغرافی نویسان اسلامی و عرب آن را فارسی (ایرانی) و فهلوی و آذری خوانده اند. بقایای زبان تاتی در روستاهای بسیار کهن آذربایجان در گلن قیه، کرینگان، مردانقم، هرزند جدید و عتیق و در خلخال در روستاهای شال، دورو و خمس هنوز هم وجود دارد. وجود بقایای زبان دیرین و کهن تاتی دلیلی بر تاریخی بودن روستاهای هرزند بوده و به تمام آثار و بقایای تاریخی این منطقه حیثیت تاریخی می بخشد. یکی از آثار تاریخی و کهن دهستان هرزندات، قلعه با ارزش و مهم سن سارود است که در شش کیلومتری کاروانسرای تیموری معروف به «آیراندایبی» که خود در 26 کیلومتری شمال مرند است بر روی پشته سنگی مرتفع بین دو بازوی رودخانه واقع است. این قلعه در جنوب روستا و در میان باغات بر بلندی بنا شده است. قلعه سن سارود بقایای قلعه ای متعلق به دوران قرون وسطای می باشد که گویا در قرن های 13 و 14 میلادی (قرن هفتم و هشتم هجری) بنا شده است. اما در قسمت خاوری آن تخته سنگ های بزرگی قرار دارد که نشانه بناهای قدیم تری است که قدمت آن شاید به دوران های کهن تاریخی برسد. امتداد حصارهای دفاعی هنوز از سطح زمین نمایان است. به علاوه قسمت هایی از دیوار تا ارتفاع زیادی پابرجا می باشد و آثار برج های نیم استوانه ای پیش آمده، در آن حصار دیده می شود. در محوطه داخلی قلعه، پی و اساس چند اطاق که در جوار هم و عمود بر یکدیگر بوده اند کاملا نمایان است. تمام دیوارهای قلعه سن سارود از سنگ لاشه و ملاط گل و آهک ساخته شده که به آن ساروج گویند. در جنوب قلعه قبرستان قدیمی اسلامی و بقایایی از پی های ساختمانی قرار دارد که به«پیرحسن» معروف است. ظاهرا این مکان گوشه عزلت زاهد مسلمانی بوده است که امام زاده حسن در مجاورت آن مدفون است. به نظر می رسد که قلعه سن ساورد مامن طایفه ای اسلامی یا مسکن یکی از اشراف ارمنی بوده باشد. زیرا این قلعه تقریبا در مرز خاوری ارمنستان واقع شده است. در جنوب خاوری قلعه سن سارود اثرات و جای پاهایی وجود دارد که می توان گفت با توجه به این که در قدیم با حفر و کندن علائمی جهت رویت و رصد ستارگان استفاده می کردند با توجه به آن مسایل می توان گفت که این علایم هم برای همان منظور ساخته و کنده شده باشد و دایره البروج ستارگان را با چنین نشانه هایی می توانستد ترسیم کنند. تعدادی از اهالی دهستان هرزندات نظربه شدت تعصب و علاقه به خاندان امامت و ولایت در بسیاری از آثار تاریخی و کهن باستانی، نشانه هایی از مقام والای امامت را تجسم و تصور کرده و روایت ها و داستانهای مذهبی گوناگونی را در اذهان خود خلق نموده اند که این روایتها را اهالی محل با آب و تاب نقل مجالس و محافل ساخته اند. از جمله اعتقاد دارند که قلعه سن سارود توسط حضرت علی (ع) فتح شده است باید گفت که این موضوع در هیچ یک از منابع تاریخی ذکر نشده است و هرگز حضرت علی (ع) به آذربایجان سفر نکرده اند تا قلعه سن سارود را نیز تصرف نمایند. به علاوه فتح آذربایجان ثبت و توسط مسلمین در زمان خلافت خلیفه دوم انجام گرفته و تمام جرئیات این فتوحیات ثبت و ضبط شده است و هرگز نامی از حضرت علی (ع) در فتح قلعه سن سارود نیامده است. آثار و علائم نشان می دهد که قلعه سن سارود مربوط به قرون اولیه اسلامی است و معماری آن نیز مطابق با شبیه معماری دوره اسلامی می باشد و آن، از کچ کاری های داخل قلعه که در اثر کنده کاری ها نمایان شده کاملا مشهور است.