قال رسول الله (صلی الله علیه و آله):

ویل لمن لاکها بین لحییه و لم یتدبرها

وای به حال کسی که آیات الهی را بر زبان آورد ولی در آنها تدبر نکند

(مجمع البیان/ جلد2)

پس از طرح و بررسی آیات تدبر، نوبت به تبیین روایات مربوط به آن می­رسد.

روایت نخست: قال أمیر المؤمنین علیه السلام: ألا لا خیر فی قراءة لیس فیها تدبر[5]

یکی از چیزهائی که در خصوص روایات مربوط به قرآن ممکن است به ذهن خطور کند این است که چرا در خصوص قرائت قرآن کریم سفارش­های زیادی شده است، اما در خصوص تدبر در قرآن، روایات انگشت­شمار است؟

حدیث بالا پاسخ این پرسش است و همه روایات و احادیث قرائت قرآن را به تدبر مقید می­کند. بنابراین تدبر وصف لازم قرائت ثمربخش قرآن کریم است و قرائت سودمند بدون تدبر محقق نمی­شود.

روایت دوم: عن أَبی عبد اللَّه علیه السلام أَنه کان من دعائه إذا أخذ مصحف القرآن و الجامع قبل أن یقرأ القرآن و قبل أن ینشره یقول حین یأخذه بیمینه بسم الله ... اللهم ... لا تجعل قرائتی قراءة ‌لا تدبر فیها بل اجعلنی أتدبر آیاته و أحکامه آخذا بشرائع دینک ... .[6]

این روایت نشان می­دهد که تدبر، سیره عملی معصومان (علیهم السلام) بوده و همواره پیش از قرائت قرآن از خدای متعالی می­خواسته­اند که مبادا  قرآن را بدون تدبر قرائت کنند.

روایت سوم: و أوصى رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم معاذ بن جبل فقال له أوصیک باتقاء الله و…تدبر القرآن[7]

طبق این روایت، تدبر در قرآن از وصایای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است همراه شدن تدبر و تقوا در سفارشات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بیانگر اهمیت آن در دیدگاه ایشان است.

با استفاده از آیات و روایات تدبر می‌توان موارد زیر را در اهمیت تدبر برشمرد:

• تدبر یکی از اهداف از انزال قرآن (...أنزلناه...لیدبروا آیاته[8])
• تدبر زمینه ساز تذکر خردمندان (...لیتذکر أولوا الألباب[9])
• · تدبر راه کشف هماهنگی و حل تعارضات قرآنی و اثبات کلام الله بودن قرآن (و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا[10])
• تدبر از عوامل ایمان به قرآن؛ و تدبر نکردن از علل بی­ایمانی به قرآن کریم (أفلم یدبروا القول أم جاءهم ما لم یأت آبائهم الأولین[11]، أفلا یتدبرون القرآن أم علی قلوب أقفالها[12])
• تدبر وظیفه‌ای همگانی و جهانی (لیدبروا[13]- أفلا یتدبرون[14]- أفلم یدبروا[15])
• تدبر عامل ثمربخشی به قرائت قرآن (لا خیر فی قراءه لیس فیها تدبر[16]- اللهم … لا تجعل قراءتی قراءة لا تدبر فیها[17])

نتیجه گیری از آیات و روایات تدبر:

نتیجه ای که از آیات و روایات ذکر شده بدست می آید این است که تدبر هم واجب است و ضروری و هم در میان واجبات اولویت و اهمیت دارد.از روایات که فهمیدیم تمام توصیه های به قرائت قرآن در واقع توصیه به قرائت متدبرانه است و از آیه «کتاب أنزلناه الیک مبارک لیدّبّروا آیاته و لیتذکّر اولوا الالباب»[18] می توان فهمید که تدبر هدف نزول است لذا اهمیت دارد. اما از همین آیه بدست می آید که مقدمه تذکر است لذا بر تذکر اولویت دارد و ضرورتش از آنجا بدست می آید که خداوند انسانها در 3 آیه دیگر[19] مؤاخذه کرده است ؛ اگر مؤاخذه نمی کرد واجب بودنش را نمی فهمیدم ، ولی حالا که مؤاخذه کرده است معلوم       می شود واجب بوده که مؤاخذه کرده است.[20]

[5]. اصول کافی، ج1، ص36. ترجمه: امیر مومنان (علیه السلام) فرمود: آگاه باشید، فایده‌ای در قرائت بدون تدبر نیست.

[6]. مستدرک‏الوسائل، ج4 ، ص372. ترجمه: از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است، هنگامی که قرآن را به دست می‌گرفتند، پیش از خواندن و باز کردن آن در حالی که قرآن را در دست راست می‌گرفتند، چنین دعا می‌کردند: به نام خدا ... خدایا... قرائت مرا قرائتی که تدبر در آن نیست قرار مده، بلکه مرا آن‌گونه قرار بده که در آیات و احکام آن تدبر کنم، در حالی که قوانین دین تو را اخذ می‌کنم.

[7]. إرشادالقلوب، ج1 ، ص73.  ترجمه: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به معاذ بن جبل وصیت کرد و فرمود تو را وصیت می‌کنم به تقوای الهی و ... تدبر در قرآن.

[8]. سوره ص، آیه 29.

[9]. همان.

[10]. سوره نساء، آیه 82.

[11]. سوره مؤمنون، آیه 68. ترجمه: آیا در قرآن تدبر نمی‌‌کنند یا آنکه کتاب و رسول تنها بر ایشان آمده و بر پدرانشان نیامده است؟

[12]. سوره محمد، آیه 24. ترجمه: آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند یا بر دلهاشان قفلها زده‌اند؟

[13]. سوره ص، آیه 29.

[14]. سوره نساء، آیه 82؛ سوره محمد، آیه 24.

[15]. سوره مؤمنون، آیه 68.

[16]. اصول کافی، ج1، ص36.

[17]. مستدرک‏الوسائل، ج4 ، ص372.

[18].سوره مبارکه ص ،آیه29

[19]. سوره مؤمنون آیه 68 ، سوره نساء آیه 82 ، سوره محمد، آیه24

[20]. حجت الاسلام و المسلمین الهی زاده ، پائیز 86

در قرآن کریم 4 آیه داریم که موضوع تدبر در قرآن اشاره کرده است در ذیل به این آیات و نکات قابل استفاده از آن می پردازیم:

آیه نخست: کتاب أنزلناه إلیک مبارک لیدبروا آیاته ولیتذکر أولوا الألباب[1]

1. تدبر در قرآن، وظیفه‌ای همگانی است.

توجه به سیاق آیه مورد بحث (یعنی آیات پیش از آن) نشان می­دهد که ضمیر «لیدبروا» به گروه خاصی برنمی­گردد و به همه انسان­ها مربوط است.

2. تدبر در قرآن، غایت انزال کتاب خداست.

این نکته از تعلق جار و مجرور «لیدبروا» به فعل «أنزلناه» استفاده می­شود، البته با توجه به اینکه لام در این عبارت، لام غایت است.

3. تدبر، زمینه­ساز تذکر خردمندان است.

این نکته از مقدم داشتن «لیدبروا» بر «لیتذکر أولوا الألباب» استفاده می­شود.

آیه دوم: أفلم یدبروا القول أم جاءهم ما لم یأت آبائهم الأولین[2]

تدبر نکردن در قرآن، یکی از عوامل شرک و بی‌ایمانی است.

توجه به محتوا و سیاق آیه نشان می­دهد که در مقام تبیین و بررسی علل و عوامل شرک و بی­ایمانی به قرآن و وحی است، یعنی اینان که کفر می­ورزند، بدین خاطر است که در قرآن تدبر نکرده­اند و گرنه کتاب آسمانی بر آباء پیشینی ایشان نازل شده بود و نمی­توانند بی­سابقه بودن نزول آیات الهی بر اجدادشان را دلیل بی­ اعتباری قرآن بدانند، بنابراین تدبر نکردن در قرآن، از عوامل شرک و بی­ایمانی بر شمرده شده است.

آیه سوم: أفلا یتدبرون القرآن و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً[3]

1. کلام غیر خدا دارای اختلاف فراوان است؛ و قرآن که کلام خداست عاری از هر گونه اختلاف است.

این نکته از قسمت دوم آیه: «و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا» و با توجه به نافیه بودن ادات شرط «لو» استفاده می­شود.

2. تدبر در قرآن راه علم به هماهنگی و عدم اختلاف در قرآن و در نتیجه اثبات کلام الله بودن قرآن است.

این نکته از ارتباط «أفلا یتدبرون القرآن» با قسمت دوم آیه استفاده می­شود.

کمترین ناهماهنگی که در آثار بشری هست، این است که اگر کسی بخواهد کتابی را در طول بیست و سه سال بنویسد، هیچگاه ابتدا و انتهای آن به لحاظ عمق و اتقان یکسان نخواهد بود، چون علم او در حال افزیش است و هرگاه که به انتها برسد سطح کتاب او از ابتدا بالاتر خواهد بود، گذشته از اینکه تضاد و تعارض و اختلافات آشکار نیز در آثار بشری گریزناپذیر است، چون بشر به هنگام نوشتن و سخن گفتن نمی­تواند همه جوانب کلام را ببیند و به آنها ملتزم شود و بسیار می­شود که کلام او در بخشی از گفتارش با لوازم کلام دیگرش اختلاف دارد و ...، اما اگر کسی در قرآن تدبر کند می­بیند که صدر و ذیلش به لحاظ عمق و اتقان، اختلافی ندارد، همه آیات آن، موضوعات آن و ... هماهنگ است، به نحوی که کاربرد حتی یک حرف در قرآن روی حساب است.

آیه چهارم: أفلا یتدبرون القرآن أم علی قلوب أقفالها[4]

عدم تدبر در قرآن در کنار قفل قلب، از عوامل بی ایمانی است.

توجه به محتوا و سیاق نشان می­دهد که این آیه شریفه هم مانند آیه دوم، در مقام برشماری علل و عوامل شرک و بی­ ایمانی است.

[1]. سوره ص، آیه 29. ترجمه: کتابی مبارک است که بر تو نازل کردیم، تا در آیاتش تدبر کنند و صاحبان خرد متذکر حقایق آن شوند.

[2]. سوره مؤمنون، آیه 68. ترجمه: آیا در قرآن تدبر نمی‌‌کنند یا آنکه کتاب و رسول تنها بر ایشان آمده و بر پدرانشان نیامده است؟

[3]. سوره نساء، آیه 82. ترجمه: آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند و اگر از جانب غیر خدا بود در آن بسیار اختلاف می‌یافتند؟

[4]. سوره محمد، آیه 24. ترجمه: آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند یا بر دلهاشان قفلها زده‌اند؟