گنجه لی جاوادخان  (1)          (یازانی:میرهدایت سیدمرندی)

              (ایران- اوروس؛ موحاریبه سینین ایلک شهیدی)

اؤتن ایللرده ، یولوم باکی یا دوشدو . اینجه صنعت خیاوانیندا گزیب ، ماغازالارین جاماکی سیندا دوزولن ملزمه لری ایزلیینده ، گؤزوم بیر کیچیک چینی یاریم هیکله دوشدو . اونو اَله گتیرمه یه ماراقلی اولدوم .ماغازایا گیردیم ، ماغازاچی دئدی : بو هیکلر جوت دورلروایکیسیده بیر یئرده آلامانیزگرکلیدیر چونکو تک اولاراق ساتماییرام .  بیرینجی هیکل ؛ آذربایجانین بؤیوک شاعیری ، صابیره عاییدایدی و صابیرین آدینی ، کیریل اَلفباسیلا هیکلین اته یینده قابارتما صورتده یازمیشدیلار . ایکینجی هیکل بیر بیغی بورما ایگیده عاییدایدی . دری پاپاق باشیندا و فیشنگ قاطاری سینه سینده اولان هیکلین اته یینده جاوادخان یازیلمیشدی .  - جاوادخان کیمدیر دئیه سوروشدوم؟

   ماغازاچی گولوب و قیزیل دیشلرینی منه گؤستردی : آ کیشی من نه بیلیم ، حتمن بیر کیشیمیش دا..!

    ایسته دییی پولو وئریب و ایکی کیچیک هیکلی ائوه گؤتوردوم . بیر باکیلی یا قوناغیدیم ، هیکللری اونا گؤستردیم . اودا جاوادخانی تانیمیردی ! دؤزدوک قوناقچیمین اوغلو، بیلیم یوردوندان ائوه دؤنسون. اودا هیکلی اَله آلیب ، آلتینا ، اوستونه باخاندان سونرا دئدی : جاوادخان گنجه نین⁽²⁾ حاکیمیدی.

    سوروشدوم : نه زامان ؟ نه ایش لر گؤروب کی هیکلینی توکماغا لاییق اولوب... ؟

   داها باشقا بیلگیسی یوخویدو ! گؤردویوم هرساوادلیدان گنجه لی جاوادخاندان سوروشدوم. آما بیر نتیجه یه چاتانمادیم . ائویمیزه گئری دؤنندن سونرا کیتابخانامدادا یئنی بیربیلگی تاپا بیلمه دیم . بیلگی سایاردادا بیر اؤنملی بیلگی یوخویدو . شهرین کیتابخاناسینا گئتدیم . جاوادخان آدینا بیر بیوگرافی یا راستلانمادیم ، نهایت بیر گون بازاردا بیر کیتاب گؤردوم کیتابین آدی : ( ایران و اوروس موحاربه سینین ، ایتگین ایگیتلری )⁽³⁾ ایدی . کیتابی فرانسه لی ( ژان یونیر) یازیب و رحمت لیک ذبیح اله منصوری فارس دیلینه کؤچورموشدو . کیتابین اون سکگیزینجی بؤلومونده  جاوادخانین آدینا راستلاندیم .

کیتابی آلیب ، اؤنجه جاوادخانا عایید اولان بؤلومو اوخودوم و بیلدیم بو ایگید ، ایران واوروسون بیرینجی موحاربه سینین بیرینجی شهیدی ساییلیر ، آما بیلنمه دیم  بو وطن سئون اینسانین آدی نییه ایرانین تاریخ درس کیتابلاریندا یوخدور ! جاوادخان گنجه نین حاکیمی ایدی .

او قجر طایفاسیندان ایدی و چوخ لیاقتلی و عادیل بیر حاکیمیدیر . شاهین و اونون نؤکرلرینین خوشونا گلمک اوچون گنجه لیلری چاپیپ وئرگی توپلامیردی . اودور کی پایتختده اوتورانلار ، اونو چوخ خوشلامیردیلار و هی فتحعلیشاهین قولاقینی دولدوروردولار و اونو جاوادخاندان قورخوتوردولارکی جاوادخان ایستیر ؛ قوشون توپلاییب سنی تختدن یئره سالیب یئرینده اوتورسون !

آما جاوادخان بیر وطن سئور ایگیدیدی . او اؤزونو اوروس قوشونونون بیرینجی اؤنونده گؤروب ، زورلا ایکی مین لیک بیر داییمی قوشون توپلامیشدی . نیه کی اسکی زامانلاریندان ناصرالدین شاه زامانینا قدر ایرانین داییمی قوشونو یوخویدو و موحاربه چیخان زامان ، ایران وشاها تابع اولان ائللر ؛ طایفالاروشهرلر، قوشون توپلاییب شاهین یاردیمینا گؤندرردیلروچوخ زامانلار بوقوشونلار موحاربه باشلاناندان سونرا ویاخود بیتندن سونرا موحاربه یئرینه  چاتاردیلار !

   هجرتین 1218- جی ایلینده (1179شمسی) روس ایمپراطورو الکساندر بیر قوشون ؛ ژنرال(سیسیانوف) الینه وئردی ظاهیرده گورجوستانین کیریستیین لرینه آرخا دورسون ، آما اصلینده ایستیردی گورجوستانی گورگین خانین ایسته کیله ایراندان داییمی اولاراق آییرسین .

فتحعلیشاه باش وزیری میرزا شفیع دن ایسته دی تا اوروس ایمپراطورو ( خورشید کولاها ) مکتوب یازسین واونو ایران تورپاقلارینا یوروشدن قورخودسون !میرزاشفیع سانیردی ایرانین بیر ایچه ری حاکیمینه مکتوب یازیر . قلمی گؤتوروب بیر ادبسیز مکتوب یازدی .

   فتحعلیشاه و انون باش وزیری میرزا شفیع ، دونیادان اوقدر خبرسیزیدیلرکی بیلمیردیلر ، اوروس ایمپراطورو خورشید کولاه ، چوخداندی اؤلوب و اوندان سونرا باشقا بیریسی ، ایمپراطور اولوب ، اودا اؤلوب و الکساندر ایکنجی ایمپراطوردوکی خورشید کولاهین یئرینده اتوروب دیر ! !

   بوادبسیز مکتوبون نتیجه‌‌سی او اولدوکی ، الکساندر گورجستانی آییراندان سونرا ، گنجه و باکی و باشقا ایران شهرلرینه  یورویوب و بودیفاع سیز شهرلری قانا چکیب ، ایراندان آییردی .(4)

    ژنرال‌ سیسیانوفا ، ایراندا « ایش پیخدیر» دئیلیردی . ایش پیخدیر گورجوستانا گیریب و اورانین کورسوسو ( تیفلیسی ) اَله گئچیرتدی .

   البته گورجوستان ایللریدی ایران و اوروس آراسیندا الدن اله کئچیردی . آما بویله لیکله داییمی اولاراق ایراندان آیریلیب اوروسا قوووشدو . جاوادخان بونو گؤروب ، دؤزمه دن فتحعلیشاها بیر مکتوب گؤندریب موحاربه یه توپ ، پول و قوشون یاردیمی ایسته دی . مکتوبدا یازدی : من بویله گؤرورم سیسیانوف گورجوستاندا دایانماییب ، گنجه یه ده گله جاق . منیمده بوردا توپوم یوخدور . یالنیز شمشیر و توفنگ لی ایکی مین قوشونوم وار ، اوحالداکی سیسیانوفون ایگیرمی میندن آرتیق قوشونو و اوتوزا یاخین توپو وار و من اونون قارشیسینی توتا بیلمییه جه یه م .

     مکتوب پایتختده اَلدن- اَله کئچیب ، جاوادخانی ایسته مه ین آداملار ، یاردیم گؤندرماقدان واز کئچیب ، گونو- گونه ساتیردیلار تا مثلا جاوادخان ادب اولسون !!

     سیسیانوف گنجه یه یاخینلاشدی . چاره سیز جاوادخان ، ایکی مین لیک لشگرینی گؤتوروب گنجه نین دره بوغازیندا ، اوروس قوشونونون اؤنونو کسدی . چون توپو یوخویدو بؤیوک قایالاری داغدان یول اورتاسینا آغنادیب ، قوشونونو قایالارین آرخاسیندا ، گورؤوه ساخلاتدی . جاوادخان تصمیم توتموشدو ، هر نه قیمته باش وورسا ، قویماسین اوروسلار گنجه نی اَله آلیب ، ایراندان آییرسینلار . چون اوروسلار گورجوستاندا اؤز هم دینلرینه و اونلارین قادینلارینا ائتدیکلری ، جسارتلری اشیتمیشدی . اوروس توپلاری ؛ قایالارا بیر گوج سالانمیردی. بوغازین توتولماسی اوچون ، آتلی لارینداندا بیر ایش گؤرونموردو . هر آتلی قاباقا ایله ییردی ، جاوادخانین قوشونونون طرفیندن گوللـه لنیب یئره سالینیردی . قان ایچن سیسیانوف ، دؤرد - بئش گون زامان غایب ائتدی . جاوادخان هی داغ باشینا گؤزجو یوللاییردی تا گؤرسون نه زامان ایران قوشونو یاردیمینا چاتاجاق . سیسیانوف زوروندا قالدی ، جاوادخانا امان نامه یوللاسین و دئسین کی سن دیفاعدان واز کئچ ، بیز گنجه یه گلیب و سن یئنه گنجه نین حاکیمی قال ، آما قجرلی جاوادخانین قانیندا ، مملکته خیانت ائتماق ویروسو یوخویدو . اودور کی سیسیانوفون ائلچی سین گئری دؤندردی . سیسیانوف زوروندا قالدی ایییرمی مینلیک قوشونونو و اوتوز توپونو ایکی یه بؤلسون و بیر قولونا امر ائتسین تا داغی دولانیب ، جاوادخانین آرخاسینی باغلاسینلار . جاوادخان اوروس قوشونون بولونمه سین گؤروردو ؛ آما بیر ایش گؤره بیلمیردی . سیسیانوف اون مین قوشون و اون بش توپو گنجه قوشونونون آرخاسینا آپاریب ، گنجه لیلری توپا باغلادی . گنجه لیلر بیربیر یارالانیب، تیکه پارا اولوب ، یئره دوشوردولر ، آما اوفدا دئمیردیلر و توفنگی یئره بوراخیب ، اللرینی تسلیم اوچون گؤیه ده قالدیرمیردیلار .

     1218- جی ایلینین جمادی الاولین ، اون دؤردونجو گونو آچیلدی . بوغازدا بیرآز یارالیلاردان سونرا کیمسه قالمامیشدی . جاوادخان و ایکی اوغلو( تقی و حسن ) و ایکی قارداشی ( محمود و باقر ) و ایکی مین گنجه لی نین قانی ، بوغازی آل قان ائتمیشدی . جاوادخانین جنازه سینین گؤزلری ایرانا ساری آچیق قالمیشدی ، اونلار ایسته ییردیلر گؤرسونلر نه زامان ایران قوشونو یاردیمینا چاتاجاق . اوروس قوشونو ایرانلی لارین جنازه سینی کنارا چکیب ، یولو قایالاردان تمیزله ییب ، قوشونو بیرلشدیریب دیفاع سیز گنجه یه یولا دوشوب واورانی قانا چکدیلر؛ اویله کی کوچه لرده سو یئرینه قان آخیرمیش ! اوگون بئش میندن آرتیق گنجه لی (کیشی- آرواد واوشاق )شهید اولدو.

     فتحعلیشاه یئددی آی سونرا ( ذیحجه نین 28- ده ) بیر قوشون توپلاییب ، اون بئش یاشیندا ولیعهدی، عباس میرزایا تابشیریب ، تهراندان یولا سالدی تا جاوادخانا یاردیم ائتسین !!

     شازدا عباس میرزانین قوشونو یاواش ایره لیردی ، نیه کی شازدایا لاییق  عنعنه لر تؤره نمیشدی ، قوشونون اؤنونده پیش خانا - پس خانا - آشپزخانا - آبدارخانا - شربت خانا و سلطنت چادیرلاری ، داشینیردی . قراریردی ، قوشون تبریزده حربی ملزمه لر آلسین ! آما عباس میرزا بیر ایش گؤره بیلمه دی . نیه کی آتاسی ( فتحعلیشاه ) اونا پول وئرمه میشدی و او زوروندایدی آذربایجانین وئرگیسینی توپلاییب قوشونا خرجله سین .  آما وئرگی پاییزدا توپلاناردی . ایندی کی یازیدی ، جماعت وئرگی  وئره بیلمیردیلر .

    عباس میرزا گنجه نی اَلدن گئتمیش بیلیب ، چالیشدی اوبیری شهرلر اَلدن گئتمه سین . اودور کی ایروانا ساری یولا دوشدو تا اؤنجه آتاسینین اوبور امرینی یئرینه گئتیرسین . آتاسی ایستیردی ایروانین حاکیمی مهدی قلی خان دولوی قاجاری آرادان آپارسین .  نیه کی او نئجه جسارت ائدیب و گؤزل قیزینی فتحعلیشاهین حرمینه گؤندرمه ییب !! گره ک تنبیه اولا ....!!

   دئملی ییک کی عباس میرزا بیرینجی توققوشمادا ، روسلاردان شیکست یئدی و اوندان سونرا چالیشدی کی ایران قوشونونو ، گون سیلاحلارینا صاحاب ائدسین . بو ترتیبیله جاوادخان و طایفاسی وبئش مین گنجه لی ایران تاریخ کیتابلاریندا آدلاری گلمه سه بئله ؛ ایران و اوروس جنگ لرینین ایلک شهیدلری ساییلدیلار و گنجه و گنجه لیلر ، او بوغازا قتلیگاه آدینی وئریب ، اوخوردیلار :

گنجه دن بیر قیز گلیر ، آدی حلمه دی               آداما باخاندا ، قلبی دَلمه دَلمه دی

من چوخ یالواردیم آما گلمه دی                      ....           

*******************************************************************

 1)بو تاریخی مطلبی 1387-ده خوش خبر نشریه سینده( فارس دیلینده) و89-ون اسفندآییندا ماهنامه آفتاب آذربایجان نومره52-ده (تورک دیلینده ( یاییللاندیرمیشدیم.

   2) جاوادخان زامانیندان اؤنجه ? گنجه ویلایتینه ( بردعه ) دئییردیلر . سونرا روسلارین الینه گئچندن سونرا ( الیزابت پل ) آدینی وئردیلر و تزار حکومتی ییخیلاندان سونرا ،  سووت لر زامانیندا ( کیروف آباد ) آدلاندی و ایندی یئنه ، گنجه آدینی اله گتیریب .   گنجه دن  بویوک شاعیرلر ،  او جومله دن نیظامی و مهستی تکین اینسانلار قالخیب . -2دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری – نوشته ژان یونیر – ترجمه ذبیح اله منصوری – انتشارات زرین – چاپ هشتم 1376

3- شاید قافقاز وگورجوستانین اَلدن گئتمه ندنلرینین بؤیوگو؛ ایران شاهلارینین عورضه سیزلیقلاریندان سونرا ؛ اورالاردا ائتدیکلری جینایتلرین اثریدیر. صفوی زامانیندان بری ایران شاهلاری چالیش میشدیلارهر زامان گورجوستانین و قافقازلیلارین گؤزل قیز و قادینلارینی زورویلا اؤز حرمسرالارینا آپارسینلار و یا اونلاری ساتسینلار! باستانی پاریزی یازیر : "  نادیرشاه افشار؛1153هجری ده داغیستان یوروشونده ایبک حیصارینین قیراغیندا ؛ لزگی لریله قارشیلاشدی. لزگیلر یالنیز 3یا4 ساعات دیفاع ائده بیلیب وسونرا حیصارا سیغیندیلار.

   نادیرشاه حیصاری سیندیریب ولزگیلری اسیر توتدو وامر ائتدی ؛ لزگی اسیرلریندن 1500 جوان قیز و قادینی آییریب ؛ اوردوسونون جیواریندا پول قارشیلیقیندا ؛ فاحیشه لیک یاپماق زوزوندا توتسونلار!  "

   بونو نظره آلمالییق کی او زامانلار داغیستان و گورجوستان وقافقاز لاب شورش ده ائدسیدیلر ، آداملاری ایرانلی وتوپراقلاری ایران اؤلکه سیندن ساییلیردیلار و بوتکین چیرکین جینایتلر باعیث اولوردو ائشیدنلر و یا چاره تاپمایان اینسانلار ؛ آزادلیق چاره سینی قودرتلی اوروس بایراقینین آلتیندا بیلسینلر.

  4) یئنه باستانی پاریزی آسیای هفت سنگ کیتابینین 226 – جی صفحه سینده یازیر : " قجر آغامحمدخان ؛ کیرمان شهرینی آلان زامان قوشونونا امر ائتدی هرنه آرواد و قیز تاپدیلار ؛ گؤز قاباغیندا تجاووز ائتسینلر!! اویله کی دده لر زوروندا قالدیلار؛ قادین و قیزلارینی ایشکاف ویا دووار اوجاقی ایچینده قویوب تیغه له سینلر تاسونرا گلیب چیخارتسینلار و چون شهره گئری دونه بیلمه دیلر ویا قتله یئتیشدیلر، چوخلی قیز و آرواد دووار آراسینداقالیب ؛ آج و سوسوز جان وئردیلر !  "

برچسب‌ها: تاریخ منطقه